Васил Чекаларов е македонски револуционер .
Чекаларов е роден вo 1874 година вo костурското село Смрдеш - Егејска Македонија . Станува член на ВМРО и во 1901 и 1902 година два пати заминува во Поранешна Отоманска Покраина Грција каде создава канали за купување на оружје од Лариса и Атина. Добар пријател и соборец на Лазар Поптрајков
За време на Илинденското востание август 1903 г. тој е раководител на организацијата во Костурско.
Убиен е 1903 во борба со грчки војски покрај селото Бел камен (денес Дросопиги). Главата му е пресечена од грците и разнесувана по улиците на Лерин, за да се создаде страв кај македонското население.

Стоју Хаџиев

Стоју Хаџиев e роден во 1879 во село Голешово, Мелничко. Учител, во 1900 е секретар на демирхисарската чета, а подоцна и војвода. Во 1901 година е во четата на Јане Сандански. Во 1905г. е делегат на Рилскиот конгрес на ВМОРО од Струмичкиот револуционен округ. Учестува во детронирањето на султанот Абдул Хамид и во политичката активност на серчани за време на младотурскиот режим. Во 1912, заедно со Александар Бујнов е избран за пратеник на Народната федеративна партија во турскиот парламент. Во Првата светска воjна како бугарски воjник се бори против српските, француските и британските сили. Во 1919 г. е бугарски окружен управител во Струмица. Убиен е во 1924 од терористи на ВМРО во село Покровник, Пиринска Македонија.

Алексанадaр Федорович Ритих познат руски научник – славист, татко на П.А. Ритих и двајцата промотори и почитувачи на посебноста на македонскиот народ.
Ритих - постариот уште од крајот на XIX век и почетокот на XX век, ја пренесува својата студиозност и непристрасност каква барала вистинската наука и на својот син. Особено остро ги отфрла тогашните пропаганди и машања во историјата и правото на Македонците. А.Ф.Ритих во 1887 г. заедно со М.Ф. Маркович ја издаваат “Етнографската карта на словенските народности”, a самиот е автор на “Словенски свет” (1885 г.) и “Славјанските наречја од XX век во Југозападна Европа“ (1901 г.) во која подвлекува дека Македонците треба да се третираат како засебен словенски народ.

Tој испраќа и едно интересно писмо до Димитрија Чупоски, кое е објавено во весникот – “Македонски глас” во С. Петербург во последниот – 11 број од 20 ноември 1914 г., под наслов – “Моето мислење за Македонците”. Изразувајќи на почетокот сочувство за ситуацијата во Македонија но и солидарност во напорите за конечна посебност на оваа “храбра земја”, Ритих го запознава Чупоски со своите активности на промоција за правата на македонскиот народ. Така го известува за предавањето кое го одржал уште на 03.12.1901 год. во Офицерското друштво на Армија и флотата и издавањето на трудот “Словенските наречја на XX век во Југозападна Европа”, со прилог карта. Меѓу Словенските земји и племиња, Ритих Македонија ја означил како засебна географска целина, а Македонците – “како за самостојно племе што има свој јазик”. По ова Ритих му ја опишува историјата на македонскиот народ за кого смета дека како Словенско племе први дошле на Балканот а дури подоцна Србите и Бугарите. Населувајќи ја Македонија, која уште се нарекувала – Склавинија (Берзитија) и која со границите го потсетувала на Русија, авторот...

- за македонскиот јазик вели дека “...останал првобитен и не станал ни српски ни турско-бугарски ”. Што ќе рече засебен македонски, но интересно е што бугарскиот го врзува со турскиот (турско-бугарски?!). Уште поинтересно е она што следи, кога:

- за македонската етничка посебност, вели дека: “За време на цар Симеон Бугарски, оваа Склавинија (Берзитија) била навистина од него покорена , но ваквата зависност траела кратко време, а тоа не значи дека Македонија станала Бугарија. Во македонското население нема ни капка монголска крв, каква кај Словените од Мизија, во сегашна Бугарија, има повеќе одошто е потребно. Ова се потврдува од името на народот и делумно од неговиот тип, кој потсеќава на нашите историски Половци, Печенези, Јазиги, Авари и нивните сродници Бугарите..“. Ритих пак за конкретната ситуација со соседките а:

- за македонското распарчување, вели дека: “..И без тоа владеењето на делови од Македонија – од страна на Грците, Србите и Бугарите – е мошне чудовишно и бара исправка, т.е одземање на овие земји со нивното несреќно население од недостојните раце на лицемерните Бугари, од непријателите на словенството – Грците и неразумните во своето владеење – Срби..“. Значајно е и што на крајот Ритих ке побара таа неприродна и неправедна состојба да се измени:

- за македонска државност, вели дека: “Македонија според нашите разбирања, треба да биде целосна, неразделна, автономна, претставувајќи од себе суверено кнежество, кое не треба да влегува во составот на која и да е држава, а особено не во составот на Бугарија, над која управуваат такви личности како што се Германецот Фердинанд и Радославов, кој се откажа од словенството. А. Ф. Ритих “ (ова писмо го има целосно во делот за весн. “Македонски глас” – С. Петербург)

Заклучок 1 - Александар Федорович Ритих е признат руски научник – славист за разлика од другите независен, неполитичен и строго експертски во истражувањата.

Заклучок 2 - Уште при крајот на XIX век и почетокот на XX век, јасно го диференцира македонскиот народ од останатите Словенски народи како засебен, со низа обележја кои го дефинираат како таков.

Заклучок 3 - Еден од тие белези е македонскиот јазик за кого вели дека “...останал првобитен и не станал ни српски ни турско-бугарски”. Ова значи засебен македонски. Но бугарскиот го врзува со турскиот, зошто ли само?!

Заклучок 4 – Врзано за предходното, интересно е и што за Бугарите вели дека се со монголска крв и се слични на руските Печенези, Јазиги, Авари, Половци и Бугари, но истовремено за Македонците вели дека немаат ниту капка монголска крв и ги диференцира дополнително од бугарско - српските пропагандни небулози.

Заклучок 5 – Во однос на историските контактите со Бугарите, Македонците биле толку краткотрајни што ниту можеле ниту пак предизвикале некакви етнички промени во Македонија.

Заклучок 6 - А. Ф . Ритих бара државност за Македонија и надминување на моментната распарченост меѓу лицемерните сосетки, Бугарија, Србија и Поранешна Отоманска Покраина Грција, чие владеење на делови од Македонија го оценува како недостојно.

П. А. Ритих (синот)
П.А. Ритих е Офицер на руската царска армија, син на научникот А.Ф.Ритих и кој снабден со богата литература, на двапати ќе го обиколи Балканот.

Првото патување на Ритих - помладиот во Mакедонија е во 1901 г. а второто во 1908 г. На почетокот од книгата ги објаснува причините за патувањето – лично да се увери во ситуацијата на очекуван балкански судир. Австро-Унгарија ја анектира Босна па се очекувал одговор од Србија, а тука биле и интересите на Црна Гора, Бугарија и Русија, која морала да биде информирана за се.

Книгата “Низ Балканот“ е поделена на два дела, првиот е од понов датум - ноември 1908 г. и се однесува на Србија и Бугарија и вториот со постар - летото 1901 год. кога ја посетува Македонија и се однесува токму на неа. Ритих е непристрасен кога треба да каже што се Македонците, покрај тоа што добро ја проучил сета литература за Македонија и Македонците, тој има непогрешливо набљудувачко око за опсервација, комуникативен е љубопитен и правичен.

Ритих дава убави описи на Македонските градови и села, манастири и цркви и пејсажи. Но особено важно е што тој и посветува внимание на разгорената србско - бугарска пропаганда во Македонија и последиците по македонскиот народ. Увидувајќи ја подлоста и фалшивоста на овие пропаганди на мн. места ќе даде свои мислења со предлози како навистина треба Русија да се однесува во оваа трагикомедија.
Ќе биде сведок на такви лакрдии за посрбување или побугарување на Македонците, ќе им ги цитира дијаметрално различните статистички податоци со што на мн. луциден начин ќе се подбива со нивните небулози. Не верувајќи им на пропагандистите тој ќе се наслони на руските конзули - Машков (Скопје) и Ростковски (Битола), од кои очекувал да му дадат пореални сознанија како што ќе рече ...”ако не за етнографскиот состав, тоа барем за бројот на МАКЕДОНЦИТЕ што ја примиле бугарската или српската страна”.

Ритих зборува за МАКЕДОНЦИТЕ, како засебна народност но кои заведени од пропагандите или од др. причини моментно и за тие прилики почнале да се викаат кој за Бугари кој за Срби.
Ритих со своето остро набљудувачко око ќе увиде дека тоа не е изворно чисто и етничко, но пред се црковно-пропагандно (кој под која црковна организација се нашол). Затоа Ритих ќе рече и дека ...”еден ист народ е зафатен или од бугарската или од српската пропаганда“. Разговорајќи насекаде со народот, Ритих и самиот под “Срби” и “Бугари”, ќе подразбира посрбени и побугарени Македонци кои така се водат од најразлични причини (воглавно црковни). Ритих никаде не ги споменува Грците како трета пропаганда, но само Србите и Бугарите, пред се поаѓајќи од блискоста на нив како Словенски народи и поголемата опсност од претопување, додека Грците се од сосем др. далечна гранка народи.

За “многу значаен” ќе го смета одговорот на попот од с. Башино, кога на прашањето што е, одговорил дека е - “чист Македонец, домородец и дека не знае да говори ни бугарски ни српски, а говори македонски”. И не зачудува што Ритих секаде го користи терминот – Македонец, Македонци.

Вториот текст за Македонија денес го избегнуваат и не го користат ниту Бугарската ниту Србската литература. Кога ќе се види, ќе се знае и зошто. Дури и руските историчари од тоа време ќе го цитираат но делумно и тенденциозно, а заради официјалната политика или влијанието на пропагандите дури и таму. Овој текст на Ритих е незгоден за аспираторските цели на србско - бугарската политика кон македонскиот народ и земја. Заради посебната важност на овој втор дел, особено клучните моменти на етничкото самосознание на македонскиот народ во разговорите со Ритих, како и пропагандите кои се прават да го угушат, опширно ќе ги изложиме неговите текстови. Особено важен момент е фалсификувањето кое го бележи Ритих кога Бугарската егзархија штом ја добила Македонија во црковна надлежност, почнува со бришење на старословенските натписи и допишување преку нив Бугарски атрибути и писма. Ритих дава конкретни цркви, лица и датуми кога што и како се прави сето ова. Ниту Србите не заостануваат во ова бришење македонска национална свест и историја.

Uvodot na knigata od d-r V.Achkoska ke go prenesam cel-nema da go skeniram,ke se pomacham no mislam ke vredi makata,

"Vo tekot na 1945 godina dojde do pojava na prvite organizirani tajni organizacii i grupi,kako eden vid ilegalna politichka opozicija protiv novoformiranata komunistichka vlast vo makedonija vo ramkite na jugoslovenskata federacija ,so baranje za samostojna i obedineta Makedonija.Tie najchesto go nosea imeto na starata revolucionerna organizacija VMRO i gi neguvaa ilindenskite tradicii i ideali,kako na primer:Ilinden 1903,VMRO-SDRMA(Samostojna Demokratska Republika Makedonija pod protektorat na Amerika),VMRO-PRAVDA,SIMO (Samostojna iligalna makedonska organizacija),VMRO-BURA i dr.
Poedinechni stavovi razlichni od ju-opcijata,projavile pogolem broj VMRO-vski grupi,kako vo Bogdanci,Kochani,Bitola itn.Osobeno aktivni bile bitolskite grupi VMRO koi ushte vo tekot na mart,zapochnale medjusebno povrzuvanje i koi imale silna podrshka vo gradot.Organite na progonot vodele nekolkumesechna istraga za razotkrivanje na mrezata na organiziranite grupi i za nivno likvidiranje,no nivnata dejnost ne bila unishtena,a parolata za samostojna Makedonija bila mnogu silna."
Idejata za obedineta Makedonija osobeno bila rashirena vo krugot na srednoshkolskata mladina pri shto bile zabelezeni istapite na posmelite mladinci ("na linija na VMRO") vo poveke makedonski gradovi.Izvorite zboruvaat deka grupi "neprijatelski nastroeni uchenici" togashnite vlasti evidentirale vo Veles,vo Skopskata mashka gimnazija,vo Strumica,Ohrid,Prilep,Resen itn.Poedju drugoto,bilo zabelezano deka ovie grupi se "samoniknati" i deka inicijatorite se samite uchenici."

"Pokraj vakvite grupi, bile formirani i tajni konspirativni organizacii, pri shto, spored dosegashnite istoriografski istrazuvanja, za prva tajna politichka politichka organizacija vo makedonskata drzava po Vtorata svetska vojna, se smeta Demokratskiot front na Makedonija-Ilinden 1903, osnovana 1945godina.Naglasuvajki ja privrzanosta kon VMRO-Gocedelchevska, ovaa Organizacija se deklarira deka gi izrazuva nacionalnite interesi i stremezi na celiot makedonski narod (od trite dela na Makedonija) za nacionalno obedinuvanje i samostojna drzavnost.Pogolema aktivnost na ovaa organizacija e zabelezana vo 1946 godina, za vreme na odrzuvanje na Pariskata mirovna konferencija."

"Od mart 1946 do juni 1947 godina, vo Prilep e formirana revolucionernata organizacija VMRO-SDRMA,samoniknata varijanta na VMRO, vrz tradiciite od pred i ilindenskiot period i vrz poizrazito nacionalnata struja vo tekot na NOV.Vo pochetokot e sostavena od desetina chlenovi,glavno uchenici na petshesnaesetogodishna vozrast i povekemina familijarni i vozrasni poedinci, podrzuvachi i simpatizeri.Krajna politichka cel na ovaa Organizacija beshe sozdavanje na samostojna makedonska drzava vo nejzinite prirodni i etnichki granici, so demokratsko opshtestveno ureduvanje od zapaden tip, so medjunarodna zashtita na SAD.Inicijator, glaven organizator i vodach na ovaa organizacija beshe Gligor Krsteski.Negovi neposredni sorabotnici vo organizacionoto i idejno-politichkoto oblikuvanje na ovaa organizacija bile,Blagoja Stojkovski-Bajo i Kostadin Smichkovski.So nivnata upornost i rabota , mrezata na Organizacijata brzo se shirela medju uchenicite, vonuchilishnata mladina i gradjanite na Prilep,Prilepsko i nadvor od Prilep.Relativno kratkotrajnoto, no od aspekt na kontinuitetot na borbata za obedinuvanje i drzavotvorno konstituiranje, moshne vazno postoenje na ovaa Organizacija, beshe "krunisano" na 08.09.1947 godina so javen sudski proces protiv:Grigor Krsteski,Kostadin Smichkovski, Blagoja Stojkoski i Aleksandar Georgievski.Site lazno obvineti kako pripadnici na VMRO na Vancho Mihajlov.Na toj nachin, proglasuvajki gi za "tudji eksponenti", vlastite mozele polesno da im sudat na ovie mladi ludje i vrz niv da primenuvaat pritisok i tortura".

"Po razotkrivanjeto i apsenjeto na pogolem broj chlenovi, vo tekot na 1948-49 godina vo prilepskoto jadro na ovaa Organizacija, se sluchile nekoi promeni vo pravec na redefiniranje na odredeni nachini za postignuvanje na postavenata cel.Taka ,vo tekot na 1949 godina VMRO-SDRMA se transformira i preimenuva vo VMRO-PRAVDA.Novata organizacija si postavi za cel borba za obedineta Makedonija vo ramkite na bilo koja federacija (jugoslovenska,balkanska itn.), vo istovreme se boreshe za demokratizacija na opshtestvoto.Sedishteto na VMRO-PRAVDA beshe vo Prilep, a nejzinoto dvizechko i rakovodno jadro go sochinuvaa: Gligor Krsteski, Dane Popovski, Kostadin Smichkoski i Ljuben Kostoski-Chakra.
Vo tekot na 1949 i pochetokot na 1950 godina vekje bila vospostavena mreza od komiteti niz cela Makedonija:Bitola, Ohrid, Resen, Skopje, Sveti Nikole, Shtip, Kochani, Berovo, Strumica, Radovish i Gevgelija, taka shto se javila vistinska "opasnost" za rezimot od se posilnoto vlijanie na ovaa Organizacija.Zatoa, doshlo do silni pritisoci i masovni apsenja na chlenovite na Organizacijata vo periodot 1949-1951 godina, a osobeno tezok bil udarot 1950 koga bile uapseni 47 chlenovi na shtipskata grupa na VMRO-PRAVDA.Vo tie masovni apsenja najmnogu stradala makedonskata mladina, osobeno srednoshkolskata mladina.Spored nekoi indikacii, se smeta deka vo tie godini bile uapseni 7 330 srednoshkolci."

"Pogolem broj na grupi na VMRO-PRAVDA, vlastite apsele i vo narednite godini, taka shto, ovoj fakt jasno ukazuva na zilavosta na Organizacijata i na nejzinite chlenovi i pokrenuvachi vo branenjeto na sopstvenata ideja.Taka, i pokraj silnite progoni, sudenja, zatvoranja, Organizacijata zivee do sredinata na osumdesetite godini, do godinite vo koi se nasetuvashe se posilnata puknatina vo titovoto "jugoslovenstvo"."

Како оснивач на првата регистрирана организација означена како ВМРО-СДРМА
(за Самостојна Демократска Република Македонија под покровителство на САД),
Глигор Крстески се осудува на затворска казна од три години - гласи пресудата на овој некогашен осуденик за политички идеи Глигор Кстески кој тогаш имал само 15 години и живеел во Прилеп. "Одлежав малку во куќата на Шајкар во Прилеп, потоа ме однесоа во самиците на УДБА, еден месец бев во Прилепскиот затвор, два во затворот кај црн мост во Битола, еден месец во озлогласениот затвот во Ниш, оттука во Белград, па во Славонски Брод, па во Глина во Хрватска. Ова опозиционо политичко и национално македонско движење во 1949 година се трансформира во ВМРО-ПРАВДА. Наредната година, Крстески, како идеен осмислувач на
По излегувањето, слободата му се претвора во вистински пекол, тој е цели 40 години следен, под третман на УДБА, тамам ќе нашол работа, како лектор или уредник, под притисок морал да дава отказ од работното место. Во 1991 година добива инвалидска пензија, како уредник во редакцијата Енциколопедија на Југославија.
"Јас веќе чувствувам потреба од нега. Инвалид станав како резултат на тие страдања и трауми. Некогаш бев здрава конструкција. Никаква сатисфакција немам, никаква помош од државата за тоа. Имаат само т.н. народни херои од НОБ, за само четири години борба. Симболична оштета, велите од три до пет илади марки - не, благодарам!
Јас барам прво да се изедначиме во правата со борците од НОБ, иако и таму како 12-годишно момче сум бил. Има луѓе кои лежеле по затвори поради различни политички идеи и до пет години.
Сите учесници во НОБ имаат признанија. Имаат споменици. Никој од политичките осуденици го нема тоа. Зошто имаме улица Бошко Буха ? Кој е тој Буха за нас? Фрлил бомба во не
кој бункер. Го прогласија за народен херој, а ние овде уште имаме улици со негово име.
Тие херои не ги прогласил народот, туку тоа се титули што по војната ги делеше Белград. Зошто да нема улица со петтемина студенти од Струмица, кои по војната беа стрелани од чисто идеолошки причини, бидејќи беа земени на око , а нивна организација не е до денеска откриена!?"- се нелогичностите, со кои Крстески вели, живее сиве овие години.

Ефтим ГаШев: НАШАТА КАУЗА

Демистификација на белите дамки

Намерата да ја изнесам на виделина сопствената вистина, вистина на еден од многуте обични актери во една историско-политичка драма, дури и од временска дистанца од половина век, колку и да се чини благородна, свесен сум, во исто време е и мошне опасна, зашто секој искажан збор и суд, покрај историчноста, судејќи за собитијата од тоа време, може да погоди некои од другите живи актери, оние кои беа на спротивната страна.
Колку и да се труди човек да говори објективни вистини, не може да избега од субјективните судови. Познат ми е тој ризик и таа предност, истовремено. Затоа, со нужна критичност и со нескромна самокритика, настојувам да не предизвикам чувство на омраза, одмазда и на реваншизам, а изнесените факти нека бидат едно сознание повеќе за демистификација на едно време исполнето со табу-теми, бели дамки, за коешто јавноста пројавува интерес.
Ниту суровите глад и студ, ниту физичкиот и психичкиот притисок и тормозење не се во состојба толку да го скршат човекот и неговата благородност, колку што узурпираната лична слобода го разорува човечкиот интегритет и идентитет. Опкружувањето со смртта и со оние чија основна преокупација е уништување на слободољубивоста и на родољубивоста, во човека го буди исконскиот инстинкт за одржување и за самоодбрана, што најчесто прераснува во желба за одмазда. Оваа констатација, за жал или за среќа, ја потврдува тезата дека луѓето не се раѓаат како злосторници, туку таквите се продукт на определени општествени, политички и на социјални околности. Настојувајќи своите субјективни доживувања и политички опсервации да ги опфатам во еден широкоаголен објектив, максимално ги потиснувам емоциите, за што поубедливо да ги обелоденам догматско-анахроните искривувања на човековите духовни, политички и економски вредности, што демократијата ја сведоа на најобична демагогија и на декадентна утопија.
Настојувам да се дистанцирам и од личната исклучителност, а својата личност да не ја исфрлам на преден план, како главен јунак на овој животен роман. Но, тоа нема да ме спречи нештата и настаните да ги именувам со вистинските имиња, без сентименталност, колку и да звучи болно, жестоко и засегливо. Настојувам критички да се изјаснам за побудите и за целите на поробувачите на човечката психа и мисла, за нетолерантноста кон спротивното мислење, за монструозните судски процеси, за масовната репресија, за историските фалсификати, за жестоката пресметка со родољупците. Заради консеквентност, морам јасно да се определам за нашето спротивставување не само кон владејачката олигархија, туку и за идејната борба, која ние, анатемисаните Македонци, ја водевме против големобугарските и големосрпските врховистички сили. Како автор, не претендирам на монографско-историска елаборација, туку автентичното искажување го засновам врз национално-политичка определба за државно-правно конституирање на Македонија како самостојна, обединета, суверена и демократска држава на македонскиот народ.
Колку ќе ја оправдам сопствената доверба кон една вистина и дали почнатата табу-тема ќе ја демистифицирам, во голема мера ќе зависи и од другите актери на оваа драма, независно од тоа кој на која страна од барикадите се наоѓал.
Во овој контекст, еве и неколку неминовни прашања: До кога црните шамии ќе бидат знак за препознавање на македонските мајки? До кога татковците со избраздените чела, од непребол, немо и со раскрвавени срца ќе ги погребуваат отепаните синови? До кога сестрите ќе ја завиваат својата младост во црно? До кога браќата ќе сонуваат за одмазда? До кога Македонецот ќе гние во зандани? До кога македонскиот синдром на самоуништување ќе биде нашиот симбол на нетрпеливост и на нетолеранција? До кога!…До кога!

(Продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Бунтовниците од „Бунт“

На Петтата конференција на КПЈ, одржана од 19 до 23 октомври 1940 година во Загреб, македонската делегација предводена од секретарот на ПК, Методија Шаторов-Шарло, беше прогласена како националистичка, поради тоа што делегацијата се спротивстави на кралскиот југословенски закон за колонизација на Македонија, за кој проект програмски се залагаше и КПЈ. За попластично да се илустрира атмосферата во кралска Југославија, во сегментот на дејствувањето на КПЈ и релацијата со Коминтерна по македонското прашање, ќе го наведеме цитатот од Историјата на Сојузот на комунистите на Југославија - (1985 година) : „Националната програма на КПЈ усвоена на Третата земска конференција (Белград, 1-4 јануари 1924 год.) потврдена на Петтиот конгрес на Коминтерната, одржан од 17 јуни до 8 јули 1924 год., но со една суштинска промена-правото на самоопределување на секој народ мора да дојде до израз во паролата „отцепување на поробените народи и создавање на одделни држави“... „Заклучено е, општата парола на КПЈ во врска со правото на самоопределување да мора да се изрази во форма на одделување на Хрватска, Словенија и на Македонија од Југославија и создавање на независни републики“ (стр. 98, 99). Во таква кошмарна политичка клима, македонскиот народ иако окупиран, не беше индолентен кон својата национална и политичка иднина. Но, и покрај националниот ентузијазам, не суштествуваше адекватна, сеопфатна програма на еден општонароден фронт за организирано спротивставување на окупаторот. И покрај сета трагедија, метафорично речено, на крајот од тунелот се наѕираше искрата на надежта, олицетворена во идејата на традиционалната ВМРО. Во индивидуални и групни размислувања се роди идејата за создавање на еден национално-политички пропаганден актив за ширење на идејата за македонската државност, а со самото тоа, борба против големосрпската и големобугарската асимилација. Така, една група скопски ентузијасти, национално македонски дефинирани, се определуваат за создавање на Македонското национално движење - „Бунт“. Тоа се случи на 30 мај 1938 година во Скопје, на иницијатива на Трајко Попов од село Раштак, скопско, и студентот Борислав Градишки од Скопје. „Бунт“ не беше класична политичка организација, туку нелегален национално-пропаганден актив, без формална хиерархиска поставеност. Програмата и целите се подразбираа и од самиот назив на движењето, во чии постулати беа вградени целите на централистичката ТМОРО, приспособени на политичко-економските услови на времето. Национално дефинирани како Македонци, активистите на „Бунт“ се спротивставуваа и на големобугарската кауза на ренегатот Ванчо Михајлов за самостојна Македонија, „држава на македонските Бугари“. Окупираните, Егејскиот, Пиринскиот и Малопреспанскиот дел од Македонија, „Бунт“ ги сметаше како составни делови на единствена Македонија. За илустрација на овие настани ќе се послужиме со искажувањата на Борислав Градишки, еден од основоположниците и идеолозите на „Бунт“. Тој се сеќава на имињата на некои од активистите од тоа време: Димче Недев, Никола и Борис Блажеви, Димче Жабев, Славе Начов, Славе Георгиев, Ѓорѓи Зафировски, Стојан Вуканов, Борис Пешев, Караџа Ристевски, Дончо Рибарски, Киро Стојанов, Тодор и Панче Андрееви, Киро Трајковски-Бавчански, Благоја и Коста Костови, Киро Мошо, Благоја Дилберов, Никола Попов, Трајко Попов, Ефтим Чешмеџиев, , браќата Крсто, Томе, Благоја и Круме Мирчевски, Киро Јорданов и други. Активот се ширеше низ Македонија, па еве и некои имиња од Штип: Ангел Анџакара, браќата Панови, Трајко Патраклиев, Небојша Митревски, Сотир Грне и други. Од Куманово: Благе Каранфилски, Темелко Тошевски, Бранко Димовски...
Борислав Градишки ќе напомене дека заедно со Трајко Попов имале контакти и разговори со познати скопски комунисти Цветан Димов, Орце Николов-Морнарот, Коце Стојановски-Металец, Боро Чушкар, Киро Црногорски, Панче Кондев и др. Се дејствуваше агитациски, ширејќи ја националната идеја, ползувајќи при тоа најразлични форми и методи; какви што беа селските слави, собори и панаѓури, семејните верски празници, каде пред доверливите пријатели се читаше и илегална револуционерна и патриотска поезија на македонски јазик (Б. Градишки, К. Трајковски-Бавчански, С. Таневски) . Истомислениците повремено се собираа на илегални средби каде што долго се дискутирало и оформувало неформалната програма. Се пишуваа куси летоци и растураа по маалските дворови, а позната е и политичката манифестација, кога пред скопскиот француски конзулат, при доаѓање на висок француски функционер, група од десетина активисти на „Бунт“ извикуваа: „Македонија! Македонија! Либерте! Либерте!“Лидерот на „Бунт“, Трајко Попов беше познат, почитуван и нограничено ценет по својата храброст, патриотизам и борбеност во целата скопска околија, како во скопските маала-Чаир, Крњево, Топаана. Истовремено, во тогашната јавност тој беше познат и како раководител, играорец и кореограф на најпознатата македонска играорна група „Раштак“, која со турнеите низ повеќе европски земји ги презентираше македонските песни и ора, како и богатството на фолклорот и носијата. Трајко Попов и Борислав Градишки беа мошне активни за време на предизборната кампања во 1938 година, експонирајќи се на страната на опозицијата, па во една акција се затворени во Ханриево (Ѓ. Петров) од скопската жандармерија и добро претепани.
(продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Од пишаното не се бега!

На 15. македонски корпус му се падна таа зла судба, па 25.000 Македонци се подготвуваа за овој крвав поход. Македонската војска почна да се обезличува, губејќи го својот национален идентитет. На командните позиции, од Врховниот штаб на Југославија, беа назначувани српски и црногорски команданти. За началник на Главниот штаб на Македонија беше поставен генералот Павле Илиќ, за началник на 41. дивизија е назначен Ѓорѓе Шарановиќ, а на 48. дивизија, Вуко Турковиќ. За командант на 42. дивизија именуван е Миливое Гроздановиќ, политкомесар на 51. дивизија назначен е Јован Ѓуровиќ, а заменик командант, Никола Радошевиќ. За началник на штабот на Кумановската дивизија именуван е Драгутин Филиповиќ, а за начелник на штабот на Корпусот, Живоин Росиќ. Местото командант на 15. македонскиот корпус беше резервирано за Петар Брајовиќ-Ѓуро итн. Појавата за обезглавување на македонската војска добива масовни размери. Во јануари 1945 година во македонските воени единици се поставуваат неколку стотици српски офицери. Овој преседан ја преполни чашата и не остана без соодветна реакција, бидејќи македонскиот народ, раководен од револуционерниот дух на своето историско минато, и на оваа агресија и рече: НЕ! Така, кога на 7 јануари 1945 год. во Офицерскиот дом во Скопје се одржуваше Вториот конгрес на македонските консомолци и кога титовите младинци еуфорично скандираа: „Тито-Сталин-Лазо!“, истовремено на скопскиот плоштад, македонските артилерци скандираа: „На Солун!, на Солун!“, „Не на Берлин, не на Срем!“. Овој патриотски бунт беше задушен со оружје и со крв. Солидарност со бунтовниците од Македонската артилериска бригада изразија и војниците од штипската касарна, која беше исто така наплатена со војнички животи. Овие крвави настани, арогантниот македонски губернатор Светозар Вукмановиќ-Темпо, вака ги одбележа во своите мемоари: „...обраќајќи им се (се мисли на побунетите војници од штипската касарна, дојдени со македонскиот одред од Бугарија, з.м.) со кус и остер говор реков: „ За сето време на војната вие бевте во Бугарија. Пушка не пукнавте против окупаторот! Сега наеднаш станавте Македонци, па на сиот глас викате како сакате да се борите за слободата на Македонија и поради тоа не сакате да се борите на Сремскиот фронт. Јас ви велам, вие не сте никакви Македонци! Јас сум поголем Македонец од вас...“. Каков срам и омаловажување!
Во една ваква грозоморна атмосфера на страв и на ужас, ние малкумината од „Бунт“, оти мнозина по мобилизацијата беа расфрлани на сите страни, ја оценивме сета сериозност и опасност за евентуалното понатамошно наше дејствување. Но, сепак, решивме да дејствуваме со нашата пропаганда, со многу повеќе мотивација, зашто југословенското решение на македонското прашање, безскрупулозно сакаше да се пресмета со се она што асоцира на идејата за отцепување на Македонија од Федеративна Југославија. Моравме да дејствуваме од длабока илегала, со крајна конспиративност, строго внимавајќи да не дојде до грешка во чекори, оти непосредната опасност демнеше околу нас. Народното незадоволство од масовните репресии, го збогатуваше арсеналот од аргументи врз кои нашата пропаганда беше прифатена, но и крајно опасна. На разретчените средби сериозно и опширно ја разгледувавме политичката ситуација во земјава и во светот. Во некои анализи констатиравме дека односите помеѓу западните сојузници и Советскиот сојуз стануваат се постудени и, во извесна смисла и затегнати. Идеолошката пропаганда на големите сили брзо се вжештуваше. Се наѕираа големи воено-политички разидувања, па дури и потајни воени заканувања. Во своите политички размисли доаѓавме до заклучок дека опцијата за Трета светска војна не е исклучена. Па, во таа констелација, со своите политички погледи и симпатии, се определувавме на страната на Западната алијанса. Во новиот светски конфликт ја гледавме шансата за реализација на нашата идеја, сметајќи ги САД како гаранција за сигурноста на суштествување на самостојна македонска држава. Играјќи на таа карта, ја концентриравме нашата агитациска активност и обид за востановување на контакт со тогашната англо-американска воена мисија во Скопје, како и контакти со истомисленици низ Македонија. За жал, овој наш сон беше прекинат и на јаве ни се случи 23 мај 1945 година, кога бевме откриени и затворени од органите на ОЗН-а. и мајската ноќ има своја опачина. Под нејзиниот превез, нечесните ги засолнуваат злосторствата. Темната ноќ е сојузник на слабите и бедните кои се плашат од виделината, а со тоа и од вистината. Грозна е и најубавата мајска ноќ кога под стреата се огласува злокобната утка, навестувајќи го најлошото. Во таква ноќ, помеѓу 23 и 24 мај 1945 година, кога заморот се уште ми го прогонуваше сонот, а младешките мисли ми скитаа, го чув топотот на војничките цокули. Темните силуети ми затропаа на татковиот праг. Срцето биеше како на пиле в кафез. Дојдоа ангелите заштитници на државата за да го наплатат долгот од оние кои кренале рака на неа. Имав деветнаесет и ја терав дваесеттата година од животот. Мајка ми, избезумеа, на неканетите им отвори порта. Не знаеше, кутрата, дека таа ноќ демоните ќе и откинат дел од битие. Неканетите веднаш манифестираа сила, барајќи ја жртвата, а јас стоев простум, разголен и растреперен, пред насочените цевки на пушките.
(продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Зграда проколната од повеќе генерации

Двајцата војници ми ги врзаа рацете на грб, додека третиот, претставникот на ОЗН-а, брутално ја преоруваше куќата барајќи компромитирачки материјал. За среќа, не најдоа ништо, а и немаше што да најдат. Во првите мугри заврши претресот и малата колона тргна. Мајка ми ми посака среќен пат, знаејќи дека е тоа пат на неповрат, пат кон Голгота, по кој врвеле илјадници Македонци. Таа знаеше дека во душата носам грев, а тој беше: Македонија ја сакав како мајка, како душа, како гладниот што го сака топлиот леб. Овој грев имаше висока цена која мораше да се плати. Големиот злосторник со вооружена придружба пристигна во зградата на злото, ужасот, проколната од повеќе генерации. До следната ноќ никој не ме третираше. Вечерта, конечно, се најдов лице в лице со мојот непријател. Тоа беше суровиот и безмилосниот енкаведеовец Илија Мојсов, кој за добредојде ме пречека со жестоки удари од тупаници, клоци и со газење на земја... Додека имав сили пружав некаква отпор и на сослушувањето давав контролирани одговори, кои него воопшто не го задоволуваа. Тогаш цинично ме предупреди: „“Слушај, мочко, со нас нема шегување и не играј си со животот! Или се ќе признаеш или одовде жив нема излегување!“. Оваа закана веднаш беше реализирана. Бев испратен во ознашкиот сервис за самопризнавање, каде професионалните гладијатори ги спроведуваа своите монструозни и патолошки методи: од стоење со денови пред ѕид со неколку празни пиштолски чаури во чевлите, тепање со сајла или тврда гума по табаните... Со оваа технологија за самопризнание и за уништување на човечкиот живот раководеше познатиот садист и инквизитор, галичанецот Крсте Панговски. Ме ставија на ѕид и, по 24-часовно стоење, нозете ми отекоа како трупци, а чаурите почна да се забиваат во месото. Психички бев во халуцинирачка состојба. Во таква полухипнотизирана состојба се потпишуваа и смртоносни самообвинувачки изјави, кои во натамошната судска постапка беа единствени релевантни докази. Од текот на иследувањето можев да заклучам дека јадрото на вмровскиот „Бунт“ е зад решетки, а многу конспиративни податоци откриени. Но, сепак, го бараа моето признание за сопственото учество во организацијата. По жестоката репресија и по предочените аргументи за нашата илегална дејност, потврдив некои од фактите, кои веќе беа обелоденети во иследувањето. Дека организацијата се вика Македонско национално движење „Бунт“, дека раководители беа Трајко Попов и Борислав Градишки, а јас сум вклучен на крајот од 1941 година. Дека сум присуствувал и учествувал во разговорите на состаноците, за тоа дека организацијата имаше и свој амблем изработен во сребро, дека се залагаме за самостојна и обединета Македонија по идеите на ВМРО, оти сме експлицитно против каузата на ренегатот, бугароманот Ванчо Михајлов. Исто така, признав дека по налог на Трајко и на Борислав се зачленив во „Браник“ и истата сум ја напуштил по нивно барање, кој факт е одбележан во нашата пресуда. Другарите од ОЗН-а најмногу ги интересираше нашата евентуална поврзаност во ванчовистичките елементи во Македонија и надвор од неа, што ние категорички одбивавме. Тие на секој начин бараа каков било елемент да се внесе во иследувањето, за да се добие впечаток дека сме терористичка организација, агентура на врховистичката ВМРО на Ванчо Михајлов. За жал, во дадените изјави пред ОЗН-а ни се импутираше дека се „бориме за самостојна Македонија на чело со Иван Михајлов“, што е ординерна лага. Но, Танталовите маки дадоа и позитивни резултати за нашето лажно прикажување. Трајко Попов и Борислав Градишки, за време на неколкумесечното полициско иследување, го испробаа најголемиот дел од методите и репертоарот на црвениот терор. Бевме со илузии дека сите изнудени самопризнанија пред судот ќе ги демантираме, бидејќи ОЗН-а, навистина, не располагаше со факти и со доказен материјал за измислените криминални обвиненија. Се излажавме! Зад диктатурата на пролетерите не суштествуваше правна, туку идеолошка и тоталитарна, комесарска држава. Во иследниот затвор се сретнав со селанец од Раштак, родното село на браќата Попови. Тој ми потврди дека во полициска рација од истото село се затворени повеќе селани, двете сестри-учителки, поради поврзаност со нашата организација. Исто така, тука се сретнав и со младиот Турчин Јусуф Љатиф од село Блатец, Кочанско. Тој ме запозна со неговото обвинение: дека се запознал со Трајко Попов и со неговата организација, чија идеја за соработка ја прифатил и тој. Така и се случи, при апсењето на нашата група од дваесетмина скопјани, истовремено во кочанско да бидат затворени и десетина Турци, поткажани од провокаторката на ОЗН-а, Светлана-Цила од Кавадарци, инфилтрирана меѓу Трајко Попов и Јусуф Љатиф. За одбележување е фактот дека за нашата група да се прикаже како терористичко-фашистичка, ОЗН-а ни приклучи група од петмина германски воени заробеници, кои, божем, Т. Попов ги зачленил во ВМРО за да вршат терористичко-диверзантски акции. Каква патолошка фантазија! Од оваа група бедни воени заробеници, тројца беа ослободени уште при иследувањето, додека двајца осудени со групата „Бунт“, од кои едниот е стрелан како ванчовист! Ужас и срам!
(продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Црвено ни било пишано

Го примивме обвинителниот акт под бр. 618/45 од 25 февруари 1946 година со што почна фактичкото одбројување пред првиот повоен политички судски процес против застапниците на идеите на ВМРО, со срамната импутација на ванчовистичката големобугарска опција. Јавниот обвинител Благој Поповски, само со една реченица ќе ја разоткрие сета фалшива конструкција: „...По завршената истрага и совесна оценка на спроведените докази: исказите на самите обвинети и распрашаните сведоци...“Обвиненијата против првообвинетиот Трајко Костов Попов, фактички се срцевината на обвиненијата против целата единаесетчлена група: „Како стар приврзеник на злогласната ВМРО, после ослободување на Македонија, во почетокот на 1945 год. почнал да ја обновува таа организација на која тој е водач, се бори за самостојна Македонија, односно Македонија да се отцепи од рамките на денешна ФНРЈ. Како иницијатор и организатор на горната организација, истиот Трајко предлага и формирање на атентаторски групи, кои да извршуваат атентати... Со цел да ја снабди организацијата со оружје, обв. Трајко ги вовлекува во организацијата и обвинетите Германци (воени пленици, заб. Е.Г.) Ханс и Курт, на кои им налага да ја снабдат организацијата со оружје...Што се спремал да оди во шума и заедно со приврзаниците на таа организација да се бори со оружје в рака против денешната народна власт и против денешниот државен строј за отцепување на Македонија од рамките на Југославија, за Македонија да биде самостојна на чело со Ванчо Михајлов“. Под вакво крваво оптоварување и застрашувачка психоза, го очекувавме претстојното судење, закажано за 6 март 1946 год. кога требаше да се крене завесата на една срамна анационална трагикомедија. Така, ние големите разбојници ги зазедовме своите места на црните обвинителни клупи. Кога на подиумот се појави народната порота, Панта Марина, Филимена Михајлова и Димитрија Топличанец, курдисаните хулигански марионети извикуваа одмазднички пароли: „Смрт на народните непријатели! Да живее народниот суд! Смрт на вмровците!“. Во оваа декорација обвинителот Поповски го зазеде своето место, а наспроти него седеше адвокатот д-р Борис Арсов, бранител по службена должност, со кого првпат и се видовме, не разменувајќи ниту збор. Откако се прочита обвинителниот акт, почна поединечното распитување. Прв на партиско полицискиот суд му се претстави Трајко Попов, лидерот на „Бунт“. Држењето му беше гордо, достоинствено, морално и патриотско, како што му прилега на вистински трибун. Ја бранеше нашата кауза! Распенетите букачи ја вжештуваа атмосферата. Се редеа обвинетите, одбивајќи ги обвиненијата како невистински и изнудени. Во еден миг, Трајко и Борислав му предложија на судот да ги собујат обувките за да им се видат загноените табани, како белези од самопризнанијата. Во салата се слушаа тешки воздишки на нашите најмили, а статистите со размавтаните транспаренти улавееја: „Смрт на ВМРО! Смрт на народните непријатели!“. Обвинителот со цинизам и садизам, го очекуваше мојот настап, како на свој крунски свидетел. Најпосле дојдоа и моите животни пет минути, кога требаше да го манифестирам младешкиот национал-романтизам и да го демонстрирам македонскиот фанатизам. Мраморниот Панта Морина ме праша дали сум го разбрал обвинението и дали се чувствувам виновен? Моите одговори одамна беа подготвени: „Го разбрав обвинението и не се чувствувам за виновен!“. Професорот по казнено право, мавтајќи ми ги пред очи моите писмени изјави, потпишани во ОЗН-а, на што реагирав дека во изјавите само потписот е мој, а останатото е изнудено! „Како!?“, вчудовидено се запраша народниот судија. Одговорив, дека исказите се изнудени под страотен психички и физички притисок и терор од иследниците на ОЗН-а. Судијата ми се уфрли во зборот: „Нашата власт не бие!“, а јас неконтролирано, но чесно и дрско возвратив:„Вашата власт убива!“. Букачите ме дочекаа како на бајонет, со поздравот: „Смрт!“. Обвинителот Поповски, кој наивно го очекуваше моето предавство, се возбуди и одмазднички побара збор. „Ти Гашевски, ми призна и вети дека истото ќе го потврдиш и пред судот!“. Ја му реплицирав зајадливо: „Да, господине обвинител, точно така, но тоа се случи во ОЗН-а, во канцеларијата на иследникот кој жестоко ме тепаше во ваше присуство, кога вие и не реагиравте. И тогаш ги негирав изнудените искази, како и сега пред судот!“. Разочараниот Поповски револтиран жестоко ми се нафрли со најпогрдни зборови, проширувајќи го при тоа обвинението против мене, дека сум ја навредил свештената институција родена во виорот на револуцијата!. Заврши испрашувањето и се премина на доказната постапка. Не се предочи ниту еден релевантен доказ, ниту еден факт, за да се потврдат смртоносните лажливи обвиненија. Ниту еден куршум, пушка, бомба, леток или памфлет немаше на судската маса. Единствените докази беа нашите изнудени самопризнанија и некоја збунета изјава од другите обвинети. По предвиденото сценарио, обвинителот го изнесе своето пеколно пледоаје, а исплашените адвокати, речиси, ниту уста не отворија. Во своите последни зборови, не се признававме за виновни, не се каевме, ниту пак ги прифаќавме обвиненијата. На 10 март 1946 г. Окружниот суд на Скопје ја донесе својата драконска, инквизиторска пресуда бр. 32/46: Трајко Попов, осуден на смрт со застрелување, која казна е и извршена; Борислав Градишки осуден на 20 години лишување од слобода со тешка присилна работа - издржал 12 години; Никола Попов, 8 години - издржал 5; Ратко Градишки, 9 години - издржал осум; Ефтим Гашевски, 12 години - издржал 7; Милка Цветанова, 5 години, Бранислава 3 години, Слоботка Дилева, една година; Ана Костова 5 години; Курт Бекер 8 год. - издржал 5 год. и Ханс Хицман осуден на смрт со застрелување - казната е извршена. Со грозоморната судска лакрдија, морално-политичкиот подобен суд ги потврди обвиненијата од обвинителниот акт, прогласувајќи не сите нас за виновни за дела предвидени по Казнениот закон, кои фактички не сме ги извршиле. Во образложението на пресудата, судот меѓу другото ќе одбележи: „Од создавањето на организацијата таа има единствена цел: Самостојна Македонија, добивајќи во период на дејноста по ослободувањето на Македонија на чело со Ванчо Михајлов, водачот на терористичката организација ВМРО“. (Текстот е оригинал од пресудата, заб. Е.Г.).
(продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Страниците на историјата треба да се проветруваат

Скопска група осудена во јануари 1949 година од скопскиот Окружен суд ја сочинуваа: Андон Андонов (од Штип), Александар Христов, Мирослав Стојановски, Јован и Божана Атанасова. Пак друга скопска група: Димче Биџов, Живко Серафимов. Јаку Игњац (Албанец, католик) и Фериз Раимов (Ром). Уште една група од скопското Учителско училиште: Славе Блажевски, Блаже Савевски и Илија Каревски. Во Тиквешијата за ВМРО беа осудени: Киро Коцев, Петре Камчев, Ефтим Георгиев, Илија и Вано Рибаречки (стрелан) сите од с. Рибарци; потоа, Фердо од с. Марена, Илија Басмарков од с. Возарци, Слоботко Соколов од с. Манастирец, Димо Соколов од с. Шивец, Тоде Мицев од с. Бојанчиште, Вано Андреев од с. Мрзец, Дончо Попандов од Ваташа, Ристо Минев од с. Росоман, Лазо Мачев од с. Сирково, Блажо Мурџев, Наќо Ѕвончарот и Ристо Златев од Кавадарци; Милан Андонов, Киро Пивката, Перо Пиштолов од Неготино и други. За интензитетот на црвениот терор, масовните судења и бројот на вмровците прогонувани по затворите и логорите во Македонија, во период од неколку години по Втората светска војна, мошне илустративно зборува и бројот на затворениците од Струмица: Елисеј Цицимов (стрелан), Панче Шаламанов, Томе Мазнејков, Методи Калкашливе, Стојан Терзиев, Живко Костуранов, Мануш Илиев, Љубен Топчев, Кочо Аџи Мишев, Ѓорѓи Андонов, Томе Карамболов, Димитруш Панов, Васе Караманов, Стево Топчев, Боро Белев, Ѓорѓи Јармов, Мирко Пецев, Никола Пецев, Никола Гоцев, Јосиф Гоцев, Јован Ефтимов, Киро Топчев,. Од с. Дабиле: Ѓорѓи Чурлинов, Васе Чурлинов, Коте Стојанов, Панде Барбаровски и Томе Маџаров. Од Ново Село: Ташко Баџуков; од с. Иловица: Туше Калабаков, Ванчо Јовчев, Ѓорѓи Ленкин, Колјо Прчаков, Илјо, Стоил и Тануш Прчакови. Од с. Штука: Јован Цветанов ; од с. Радово: Гоце Близнаков; од с. Босилево: Панде Карамзов. Од с. Петралинци: Атанас...; од с. Куклиш: Томе Мирушев, Васе Попов, Ѓорѓи Митушев Ристо Груев (убиен). Од с. Муртино: Алекса Тошев, Калјопа Тошева, Васе Тошев, Ристо Јанчин, Панде Бадаилов, Киро Борчанов; од с. Счево: Ванчо Бабамов. Од с. Баница: Стахил Ѓорѓиев; од с. Добрешинци, Колјо..., Дончо...; од с. Велјуса: браќата Јован, Панде и Алекса Стојменови, Колјо Стојменов, Панде Грклјанов, Славчо... Костадин (убиен), Стојан Габеров. Од с. Пиперево: Туше и Атанас Ангови; од с. Турново: Киро Басев, Благој Лазаров и Атанас Атанасов (суден и како учесник ви артилерискиот бунт). Од с. Моноспитово: Милко Чорев; од с. Градско Балдовци: Атанас Наќев, Тимо Катилјо, Костадин Кртов и Ристо Коциров; од с. Колешино: Лефтер и Поп-Цеков; од с. Мокриево: Томе ...и Лазо...; од с. Василево: Ристо и Ванчо Соларови, Славе...и Јордан...Од с. Сушица: Јован Ефтимов и Јордан... итн. Кон оваа елаборација заслужува да се одбележи неодминливиот факт за гнасното и монструозното, монтирано убиство на петте струмички студенти: Стево Топчев, Борис Белев, Ѓорѓи Јармов, Ѓорѓи Костуранов и Митко Пецев, верни синови на гордите родители, на слободољубивата Струмица и на непокорна Македонија. Горната минијатурна панорама само е дел од вистинската слика и илустрација за интензитетот и масовноста на прогонот од страна на режимот на диктатурата на пролетеријатот вршен врз противниците, припадници на политичката опција за самостојна и суверена македонска држава. За страниците на историјата да не мувлосаат, треба да се проветруваат! Благодарение на државниот политички терор со катастрофален судски епилог, се интензивира и омасови приливот на свежите вмровски сили во идризовскиот полигон и логорите низ Македонија. Со тоа се измени соодносот со бугарско-окупаторската групација. Се разбира, во наша полза. Со овие мрачни сили на злото, кои, и покрај политичкиот и идејниот историски дебакл, не се откажуваа од повампирувањето на бугарштината на нашите простори, влеговме во остра пропагандна војна за спас на секоја новодојдена затвореничка душа, за да не потпадне под влијание на врховистичката пропаганда за бугарштината во Македонија. Со невиден фанатизам и патриотизам, не само што му се спротивставувавме на ванчовизмот како агентура на бугарскиот двор, туку го разобличивме и го разголевме до срцевината. Нашите исправни политички и национални постулати, најдобро ги потврдуваа и самиот Ванчо Михајлов, кој во своето претсмртно писмо од 13 март 1990 година, до браќата и сестрите во Пиринска Македонија, ја разоткрива сопствената лага за „Швајцарија на Балканот“. Доволен е само еден цитат од тестаментот: „...Она, кое за денешно време е сосема важно и справедливо, е следното: Бугарија да се распростре до јужните и до западните граници на македонската област, граници кои биле зацртани пред сто години, како граници на предимното бугарско племе. Меѓу тоа време денешното, би можело да се прифати барем преодниот компромис - една независна Македонија во сите свои географски граници... македонска нација македонски јазик не суштествуваат“. За нашата спротивставеност и борба против великосрпската пропаганда во затворот, нема многу што да се каже, оти злосторниците од српската окупација на Македонија и нивните соработници не беа затворани. Неколкутемина активисти од четничко-дражиќевското движење во Македонија за време на Втората светска војна, што се најдоа в затвор, претставуваа минорност. И во Титова Југославија, србоманството претставуваше привилегирана политичка опција, која не се прогонуваше од власта. Оваа констатација оди во прилог на тезата, застапувана од југомакедонските комунисти, дека единственото зло е македонскиот сепаратизам, препознатлив во старо-новите гнасни лепенки од типот: бугараши, ванчовисти.
(продолжува)

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

За еден живот доволен е и еден идеал!

Големиот прилив на македонските затвореници не ги изненади архитектите на најхуманото општество. Ним, во патолошките размисли, им се роди идејата за изградба на комплексен обед за јаничарење. Изградбата на новиот повеќекатен затвор му беше доделена на македонскиот роб, чии знаени и незнајни имиња се испишани и вградени во ѕидиштата. Тулите сами ги произведувавме во сопствената затворска тулана, оддалечена два-три километри од затворот, работејќи при најсурови услови и терор, по десет часови дневно, гонејќи ја енормно високата норма. Во приквечерните часови, при враќање од туланата, на раце секој мораше во затворот да донесе по десет печени тули. За интензитетот на градбата се грижеа надзирателите кои со стапови в раце го диктираа темпото. За песок немаше проблем, бидејќи Вардар ни беше блиску, но проблем претставуваше вадењето песок зимно време, голи и боси; транспортирајќи го до објектите со туркање на теснолиниските вагончиња. Се разбира, луѓето масовно се разболуваа и умираа. Во меѓувреме, во затворот се формира занаетчиско-производното претпријатие „Препород“, што на македонски јазик треба да значи „преродба“. Таму се работеше деноноќно, за да се исполни нормата за производство на столарија, мебел, и килими, за новопечените властодржци. Јасно, становите на пролетерите требаше да се мебелираат, а чергите и рогозините да се заменат со персијанци! Домската работилница и економијата ги задоволуваа егзистенцијалните потреби не само на персоналот, туку и на великодостојниците, нивните роднини и пријатели. Управителот Цветко Краина остави зад себе неизбришливи траги ужас врз животите на непокорниците кои му минуваа низ рацете. За него, освен партиско-полициската задача за превоспитување на осудениците, како краишки Србин, постоеше и посветла обврска: со омраза и со одмазда да ги казнува, па дури и ликвидира фанатиците кои Македонија ја посакуваа надвор од Србија и Југославија. Дури и денес, по половина век, не можам да му ги заборавам сините и злобните очи полни со омраза. Дваесетина дена, Краина ме тепаше за да признаам дека во „Препород“, во столарската работилница, сум организирал саботажа и затворениците сум ги наговорувал на неработење. За одбележување е и епизодата во која при иследувањето врз мене го примени и Христовото распетие. Заедно со своите вазалски помошници- Илчо Јакимовски и Захари Вулгаракис, во кабинетот кај управителот, ме легнаа на плеќи, а распарените раце ми ги стискаа со цокулите, овозможувајќи му на Краина да ме јавне преку половината, кој монструозно-патолошки своите црвосани заби ми ги забиваше во гркланот! Ниту видено, ниту чуено! Ужас! Уште го чувствувам тој смрдлив здив што извираше од утробата на македономразецот. Да се знае, да се памети, а да даде Господ овој срам никогаш да не се повтори!
Озновските иследници, лажно и демагошки претставувани како подуправители во затворот, секојдневно ги повикуваа младите и непокорливите вмровци на „информативни“ разговори, кои најчесто завршуваа со физичка пресметка и карцирање. Тие, преку својата добро организирана кодошко-денунцијаторска служба, во подробности знаеја за нашиот политички живот во затворот и пропагандната војна што ја водиме против македонските игноранти. Тие точно знаеја за нашето „вјерују“ и дека ние не сме никакви ванчовисти, но мораа да ја спроведуваат зацртаната гебелсова максима, претставувајќи не нас и нашата идеја како ерес и туѓа агентура. Поради масовната раздвиженост и популарност на македонската идеја, олицетворена во светлите традиции на величествената македонска ВМРО, во дувлото на комунистичката агит-проп, се реши да се лансира демагошката парола, дека тие, партизаните се единствените и вистинските вмровци, а ние проколнатите осуденици и понатаму бевме третирани како ванчовисти, предавници и народни непријатели. Поради ваквото китење со туѓите пердуви, нам ни се забрануваше да се претставуваме како судени за ВМРО, туку, дека сме судени за ВМ, што значеше-ванчомихајловизам. Каква иронија, каква лага! Овој модалитет на вазалските озновци им служеше како алиби и мотив за нашето секојдневно провоцирање и тероризирање. Со појавата на Резолуцијата на ИБ, во Југославија, сталинизмот се трансформира, во некои сфери и посуров - титовизам. За својот понатамошен опстој, Југославија мораше да легне на капиталистичкото рудо, давајќи и соодветни концесии. Периодично се објавуваа амнестии и помилувања за осудените лица, но, тоа се спроведуваше мошне селективно, а и по излегувањето од затворот, живееја со третман на луѓе од некоја десетта категорија. Врз основа на некои законски одредби, осудениците или нивните семејства имаа право, да поднесуваат молби за помилување. Ние младите се договоривме, да не молиме, ниту да се каеме за сторените дела. Немаше кого и зошто да молиме! Но, кога пак домашните ќе го ползуваа тоа право, Управата, поточно УДБ-а мораше да даде свое мислење, кое секогаш беше негативно. Колку да се знае, молбите за помилување, со мислење на локалните власти и судот на не/одобрување се упатуваа во Белград, па затоа и одговорот однапред беше познат. Еве, го цитатот од „рефератот“ кон молбата за моето помилување поднесено од мајка ми: „...За време на издржување на казната му во КПД не е имал добро владеење. Казната не дејствувала за поправна мерка, ниту пак има изгледи за поправање... Не се кае за стореното дело, кон органите на Управата на заводот се држи цинично и со омаловажување. Многу пати е казнуван дисциплински и тоа не влијае на него. Крајно е штетен за денешното друштвено уредување. -Од Окружниот суд на гр. Скопје, 30 јануари 1947 год. Судија, Васка Циривира, с, р, „. Со вакви компромитирачки бисери, молбите за помилување служеа како тоалет- хартија, кој во тоа време беше луксуз. Токму така беше, кога беше!
(продолжува)

СМРТТА НА ТРЕНЕ МИЛАДИНОВ МНОГУМИНА ОСТАВИ БЕЗ СОН Избрзано го стрелаа, задоцнето го помилуваа Оние што го помнат тоа дамнешно и по многу нешта бурно, еуфорично и конфузно, но во секој случај пресвртно време, се уште се под пресија на дилемата - дали во тој влажен априлски ден на 1945-та, во заедничката гробница со уште педесетина балисти требаше да заврши животот на 65-годишниот Трене Миладинов. Тие, пак, што на одреден начин биле поврзани со извршувањето на оваа егзекуција, немајќи го во рацете вистинскиот аргумент за крвавиот епилог, стрелањето на Миладинов, и тогаш, и многу години потоа, го правдаа со често употребуваната флоскула: Револуцијата понекогаш знае да ги проголта и сопствените деца. Оваа човечка драма не ќе беше толку долго таена, доколку не беше врзана за една, по многу нешта, ретка личност, во чија лична карта ќе ги сретнете и следните генералии: правник, адвокат, журналист, илинденец, соборец на Гоце Делчев, соученик на легендарната револуционерна генерација Македонци од Солунската гимназија, сомисленик со Петар Поп Арсов, близок пријател на Георги Димитров. И повторно дилемата - зошто тогаш илинденецот Трене Миладинов се нашол пред нишанот на стрелечкиот вод? ЗАДОЦНЕТО ПОМИЛУВАЊЕ“ Малкутемина што присуствувале на тој последен чин, долго ги прераскажувале неговите последни молбени зборови: „Ако веќе морате да ме стрелате, тогаш, имајте милост, сторете го тоа одделно. Убијте ме и закопајте ме во некоја дупка, но - сам. Не сакам да лежам во иста јама со балистичките крвожеди!“. Последната желба не му била исполнета. Миладинов завршил во истата гробница со педесетината балисти. А за да биде трагедијата поголема, а иронијата погротескна, од цевките на оружјето од партизанскиот стрелечки вод се уште излегувал чад, кога забревтано дотрчал партизански курир со парче хартија во рацете, на кое била напишана наредбата: „Трене Миладинов да не се стрела“. Но, било предоцна. Телото на човекот што во Бродско и Кичевијата го знаеја, а постарите се уште го паметат по елегантната облека скроена по европска мода, по долгите беседи за неопходност од борба за социјална правда и за праведно решавање на македонското национално прашање, по бегствата пред врховистичките главосечи и пред српските жандарми, безживотно лежело на дното од јамата. Оваа епизода најавтентично е отсликана во изјавата на резервниот офицер Бошко Тодоровски од село Сланско, учесник во Народноослободителната борба и еден од активните извршители на наредбата за стрелање на Миладинов. Дваесетина години по крвавата драма во која насилно бил згаснат животот на адвокатот, очевидецот и учесник во масовното стрелање, Бошко Тодоровски ќе напише: „Изјавувам дека бев учесник во масовното стрелање во Кичево. Тогаш бев командир на извидувачка чета. Поточно, околу 1 април 1945 година се изврши стрелањето на група од околу педесетина Шиптари. Во таа група беше и адвокатот Трене Миладинов од село Атишта, Кичевско. За него се сеќавам дека не беше суден. Не беше изведен пред Народниот суд. Но, по наредба на Пепи удбашот и него да го изведеме да го стреламе, таа наредба ние ја извршивме. Штотуку ја извршивме, дојде еден партизански војник со белешка во рацете, издадена од УДБА, и со порака - Тренета да не го стреламе, туку жив да го вратиме назад. Ама, бидејќи веќе беше убиен, не можевме да го вратиме“. Ова, во своерачно напишаната изјава, го посведочил Торовски, тогашен партизан и командир на извидувачка чета, со дополнување дека за веродостојноста на изјавата е подготвен на секаква морална и материјална одговорност. ТРАГАЊЕ ПО ВИСТИНАТА Во шеесеттите и седумдесеттите години на минатиот век, еден од внуците, не можејќи да се помири, како што самиот ќе забележи во многубројните молби упатени на многу адреси, со срамната квалификација „народен непријател“ прикачена на биографијата на неговиот чичко, правеше обиди за откривање на вистинските мотиви за стрелањето на Трене Миладинов. Судско досие, од кое би можело да се дознаат причините за извршувањето на најстрогата казна со стрелање, не постоело. Налогодавците за егзекуцијата се правдале со недостаток од време за да можат да го удостојат со одговор на прашањето - зошто неговиот роднина завршил во масовната гробница. Кои биле вистинските причини на крајот од неговата биографија да биде додадена најболната квалификација за еден човек „народен непријател“? Единствениот официјален документ до кој успеал да дојде фурнаџијата Миладин Миладиноски, внукот на Миладинов, било Решението на Околискиот народен суд од Кичево за конфискување на имотот на неговиот егзекутиран роднина. По многу нешта тешко може да се верува дека постои и друг официјален акт за изрекувањето и извршувањето на најстрогата казна, пред се и поради фактот дека за Трене Миладинов не се одржал судски процес, ниту пак казната за неговото стрелање ја изрекол Народниот суд. Ваквата состојба ја потврдува и содржината од Решението донесено една година подоцна од Околискиот народен суд во Кичево, кој пресудува на егзекутираниот да му биде конфискуван целокупниот движен и недвижен имот. Редовниот судија на тогашниот Околиски народен суд, Борис Котлар и записничарот Страте Илијоски очигледно се наоѓале во тешко недоумие при составувањето на актот за конфискација, посебно во делот каде што требало попрецизно да се наведат тежината на стореното кривично дело и видот на казната, од што требало да произлезе и судската одлука за конфискација на неговиот имот. Место да се прецизира дека Миладинов е стрелан врз основа на судска одлука донесена од овластен орган, во Решението на Околискиот народен суд од 27 февруари 1946 година се оперира со нелогичности и непрецизности, или подобро речено со импровизации, кои по ниту една основа не може да се вклопат во судски документ што произлегува од судбината на човечко суштество врз кое е извршена најстрогата казна - смрт со стрелање. Во споменатото судско решение се наведени четири квалификации за судбината на Миладинов: стрелан, убиен, загинат или избеган, што внесува дополнителни забуни, нејаснотии и сомнежи. ОД ДОБРОДЕТЕЛ ДО НЕПРИЈАТЕЛ Каков бил редоследот на случувањата, кои некогашниот адвокат, новинар и трибун, социјалист по убедување и дејствување, Трене Миладинов го довеле пред нишанот на стрелечкиот строј? Според сведоштвата, во почетокот на 1942 година Миладинов, кој дотогаш живеел во Софија, допатувал во окупирана Македонија за да го посети родниот крај. Роднините и пријателите во родното Атишта, како и во Вранешница, Орланци и другите населби во Бродско и во Кичевско го дочекале со сериозни притужби за тортурата што секојдневно им ја приредувале „ослободителите“ - припадниците на бугарската окупаторска власт. По враќањето во Бугарија, Миладинов, кој во интелектуалните кругови на Софија, а посебно меѓу многубројната македонска емиграција уживал третман на авторитетна личност, протестирал кај властите поради злосторствата и грабежите што бугарската војска и полицијата ги вршеле во Македонија. Нема податоци за тоа дали по лично барање или пак неговиот протест ја испровоцирал наредбата што од софиските власти му била врачена, набргу повторно да допатува во Македонија, но овој пат со налог да ја преземе должноста кмет во родниот крај, со седиште во селото Ижиште. Оваа функција ја вршел до мај 1944 година, кога Миладинов е прераспореден на функцијата околиски управник со седиште во Македонски Брод, што ја вршел неколку месеци, поточно до септември, кога капитулираа бугарските окупаторски сили. Подоцна го апсат и го стрелаат. На товар на Миладинов му се ставаат неколку сериозни обвинувања, со кои се оправдува извршувањето на најстрогата казна - стрелање. Некои од челниците на УДБА, кои дејствувале во кичевскиот регион, го товарат како еден од виновниците за убиството што го извршиле бугарските фашисти на седумте момчиња во Барбарас, крај Крапа, Бродско, како и за смртта на уште тројца партизани. Меѓутоа, сите тие, како што сведочат историските факти, извршени се во време кога Миладинов не бил на должноста околиски управител во Македонски Брод, од каде всушност и биле издавани наредбите за ликвидација на двете групи партизани. Во тоа време околиски управник во Македонски Брод бил Бугаринот Коста Ненчев, а полициски началник, капетанот од бугарските окупаторски сили, Нанчо Петров. СИМПАТИЗЕР НА НОБ Внукот на Миладинов, Миладин Миладиноски, кој кон крајот на шеесеттите години ја почна одисејата за трагање по вистината, на повеќе адреси, меѓу кои и на Сојузот на здруженијата на борците од НОБ на СР Македонија, достави писмени сведоштвата, како поткрепа на тврдењето дека во времето на споменатите убиства Трене Миладинов не бил околиски управник, туку кмет во општината Ижишта, ниту пак имало каква било основа неговото име да се врзува со трагедијата на стреланите партизани. Киро Јакимовски од село Девич, Бродско, кој од денот на формирањето на окупаторската власт во Македонски Брод, па се до капитулацијата бил писар во околиската управа, во својата писмена изјава, дадена на 30 септември 1971 година, тврди дека во време на извршувањето на злоделата на бугарските фашисти врз двете групи партизани, челници на цивилната и на воената власт биле Бугарите Коста Ненчев и Нанчо Христов. Миладинов за околиски управник во Македонски Брод е поставен дури во мај 1944 година, по што, како што тврди Јакимовски, во градот и во околината не се случило никакво злосторство. Таква е и изјавата на Коста Ширговски од кичевското село Осој, кој бил личен возач на околиските управници во Македонски Брод од 1942 година се до капитулацијата на бугарскиот фашистички режим. Покрај другото, Ширговски наведува дека по налог на Трене Миладинов во куќата на неговиот близок роднина Урош била засолнета и чувана една партизанка. „Трене беше голем левичар. Во негово време во Брод не се случи никаква тепачка на партизани од страна на бугарските фашисти. Оти беше таков, во една пригода го повикаа во министерството во Софија, каде беше малтретиран“, соопштува во своерачно напишаната изјава возачот на околиските управници, Коста Ширговски. Јонче Милошевски, кој бил борец во НОБ и припадник на УДБА, соопштувајќи дека во тоа време, со функцијата писар не бил моќен да го спречи стрелањето на Миладинов, ќе го напише и следното: „ Јас секогаш, па и сега сум благодарен што баш тој, Трене, не поштеди во тие критични моменти. Толерантно се однесуваше кон нашата дејност во НОБ во село Атишта. Тој знаеше дека бевме поврзани со движењето, а сепак не преземаше никакви мерки како претставник на тогашната власт да не прогонува“. Живко Ѓотѓиоски, Од село Лисичани, активен борец, кој во два наврата бил затворан од окупаторската власт и прогонет во логорот во Ксанти, во својата изјава од 23 април 1963 година забележал: „Тврдам дека Трене многу не заштитуваше од воената власт. Не не гонеше, туку и со храна не помагаше. Тој не беше против движењето, туку беше негов симпатизер. Во неговата куќа лично на храна му беа партизани“. ТРИБУН СО МАКЕДОНСКА НАЦИОНАЛНА ОПРЕДЕЛБА Речиси со исти тврдења се и многу други современици од тој регион, кои на еден или на друг начин ја имале можноста да се сретнат со него, да го познаваат или да соработуваат. Посебно значајна светлина врз неговиот лик фрлаат искажувањата на Методија Белевски од Орланци, некогашен ученик во Солунската гимназија, забележани во неговата писмена изјава од 5 јануари 1969 година. „Трене Миладинов го познавам уште од 1908 година. Летото, на возраст од околу 25 години дојде од Бугарија и се запозна со целокупната интелигенција во Кичево, при што побара во Конституциониот клуб во Кичево, формиран по превирањата во Турција, да говори во врска со настаните во Османлиската империја и специјално за прашањето на Македонија. Говореше дека само социјализмот ќе го реши праведно македонското прашање. Поради овие негови убедувања, што јавно ги искажуваше, мораше итно да исчезне преку Битола и Солун во Бугарија“. По 1918 година, кога Македонија е поделена меѓу Србија, Бугарија и Поранешна Отоманска Покраина Грција, како што соопштува Белевски, кој исто така емигрирал во Бугарија, „Трене Миладинов за сето време се пројавуваше како социјалист со мислите на Јане Сандански и ги критикуваше и ги обвинуваше дипломатиите на Бугарија и на Србија за поделбата на Македонија и за грешките направени во врска со решавањето на македонското национално прашање“, ги дополнува Белевски своите тврдења за ликот и делото на Миладинов.

ЕФТИМ ГАШЕВ: НАШАТА КАУЗА

Не бисер на гуша, туку бигор во душа

Една од последните глави во книгата „Нашата кауза“ е именувана Бигори, што претставува низа од неповрзани епизоди од моето седумгодишно робување во македонските реалсоцијалистички казамати и како анегдоти ќе ја дадат сивата патина на проколнатиот живот. Кога и денес, по 50 години, би го запрашале Ванчо Барбутов од Свети Николе, ќе ви рече дека воопшто не се сеќава кога, како и зошто е осуден на 15 години присилна работа. Имено, кога Ванчо е затворен за ВМРО, иследувањето му било доверено на суровиот мајор на ОЗН-а, Слободан Цветковиќ, кој врз жртвата спроведува ужасен терор, при што Барбутов психички колабира. Во халуцинација, тој, со заби го вади налчето од чевелот и извршува харикири. Веднаш е префрлен во скопската болница каде хуманите лекари д-р Караѓозов и д-р Ставридис извршуваат хируршки зафат. Поради небудноста на стражарот, Ванчо Барбутов, преку прозорецот од втори кат се фрла врз плочникот, при што доаѓа до повторно перфорирање на незараснатата рана. По излегувањето од болница, Барбутов повторно е под третман на мајорот Цветковиќ, при што жртвата, во целосно психичко растројство ги потпишува самопризнанијата и како таков излегува пред народниот суд. Во затворот имавме уште еден здодевен непријател. Тоа беа вошките. Еден ден управата реши да изврши генерална дезинфекција и дезинсекција. Поради тоа, сите текстилни предмети од постелата и облеката се ставаа во парниот котел, а за тоа време, ние затворениците, останавме неколку часови голи, понижени и посрамени, засолнувајќи се еден од друг. Во една пригода, затвореникот Стојан Мачков ми раскажа за своето соочување со д-р Илија Чулев, кога овој се наоѓал изолиран во подземниот карцер, во декември 1947 година. Мачков забележал на д-р Чулев, ноктите од прстите на рацете му биле откорнати. Грозно!
Независно од тоа што за смртта на Ѓорѓи Карев (братот на Никола Карев) кружат повеќе верзии, факт е дека тој на неколку дена пред завршувањето на временската казна и излегувањето од затвор, во почетокот на септември 1949 година, без никаква причина или повод, е ставен во карцер во првото одделение, од каде што по неколку дена е изнесен мртов. Долго време во затворот „Идризово“ командант на обезбедување беше мајорот Јован Гогов- Планински, кој се вклучуваше во честите блокади и претреси на затворениците. При една таква блокада, во 1950 година, мајорот Планински, кај затвореникот Стеван Мишев (брат на стреланиот вмровец Ангел Мишев) најде метална лажица чија рачка беше приспособена во нож за сечење леб. Бидејќи такво нешто беше забрането, затвореникот мораше да биде казнет. Планински, на очиглед на многумина затвореници, просто ја масакрира жртвата. При тепањето во карцерот, на Стеван Мишев, од бес му ги кинел тестисите. По кусо време Стеван загинува при несреќен случај во затворот. Осудениците го пробиваа патот Охрид - Ресен, изложени на тешка присилна работа под исклучително неповолни временски услови. Дневното следување на леб и на вода беше по 250 грама, што беше под секаков егзистенцијален минимум. Од големата жега, работејќи на Галичица, затворениците често колабираа. Поради недостиг од вода, а за да се освежи болниот, недостигот од вода се заменуваше со мочање по лицето на онесвестениот другар.
(продолжува)

Македонија в античное времја занимала северо-восточнују часть Балканского полуострова. С неј граничили: на југе — Фессалија, на севере — Пеонија, на западе — Эпир и Иллирија, на востоке — Фракија. Всја севернаја сторона была окајмлена высокими цепјами гор. Эти горы образовали большој полумесјац, концы которого упирались на југе в берега Эгејского морја. Внутри этого полумесјаца, и особенно в прибрежној его части, тјанулись обширные плодородные равнины, которые местами, большеј частьју у дельт македонских рек, превраштались в болотистые пространства. Поэтому с точки зренија географических факторов Македонија может быть разделена на верхнјују, или горнују, и нижнјују, или низменнују. Впрочем, та и другаја части Македонии состојат из сочетанија гор и равнин, с тој лишь разницеј, что в верхнеј части Македонии преобладајут горы, а в нижнеј — равнины. К нижнеј Македонии можно отнести все пространство по нижнему теченију македонских рек. Верхнјаја же Македонија состоит из широкој подковообразној полосы, наполненној горами. На југе Македонија отделјаетсја от Фессалии Олимпом и Камбунскими горами. Олимп достигает трех километров высоты и покрыт вечным снегом. По его склонам тјанутсја еловые, а ниже лиственные леса, прерываемые массивными скалистыми вершинами и обрывистыми пропастјами. С југа на север между Македониеј и Иллириеј тјанетсја высокиј хребет Пинд, достигајуштиј в своих наиболее высоких вершинах около 2,5 км. Он покрыт сосновым, дубовым и буковым лесом. На западе Македонија отделјаетсја от Иллирии и Эпира главноју цепьју Албанских гор: Граммосом (в древности Вион или Беон) и Шар-Дагом (в древности Скорд). В северо-восточном направлении, [77] на границе с Фракиеј, от Родопских гор вдоль левого берега Стримона тјанетсја горнаја цепь Орбел. На востоке Македонију от Фракии отделјает возвышенность, носјаштаја обштее название Балканов, или Гемуса. Эта возвышенность представлјает собоју целыј рјад горных узлов, из которых выделјајутсја два главных хребта: северныј, или собственно Гемус, и другој — Родоп, простирајуштијсја на југо-восток и превраштајуштиј прибрежнују Фракију в горнују страну.
Самыми высокими горами Балканского полуострова јавлјајутсја Родопские, достигајуштие около 3 километров высоты Они тјанутсја от Балкан до Эгејского морја.
Как Гемус, так и Родоп в древние времена были покрыты обширными густыми буковыми, дубовыми и хвојными лесами.
   
Таким образом, горы заполнјали все пространство Македонии, образуја в промежутках между собој рјад долин. Важнејшими из них јавлјались: верхнјаја долина Галиакмона (Быстрицы), котораја в древности называлась Элимееју. Она јавлјалась југо-западној областьју Македонии, расположенној по обеим сторонам Галиакмона с городом Элима во главе.
От этој равнины, через Камбунские горы, открывалсја легкиј переход к фессалијској равнине — Пенеја; к востоку лежала другаја ложбина между галиакмонској долиној и Вермионом, называемаја Островској котловиној. На севере от нее находилась третьја котловина — долина источников Эригона, ныне Витолијскаја котловина, примыкајуштаја к главној цепи северного Пиндского хребта, через которују идет сообштение с Эпиром. Наконец, самаја севернаја во всеј этој горној системе — долина Аксија (Вардарскаја долина), ограниченнаја высокими цепјами гор.
Благодарја такој пестроте географическој среды Македонија јавлјалась недоступным, отделенным от побережьја и удаленным от морја нагорьем, так что легче было попасть из Македонии в Фессалију, Иллирију и на Дунај, чем из одној македонској долины в другују.
Если горы раз'единјали Македонију, то македонские реки способствовали об'единенију страны. Все воды с гор, как ни далеко лежали друг от друга их источники, высвободившись из своих горных котловин, стремјатсја к одному морскому берегу. В то времја как соседние фракијские реки текут в отдаленных друг от друга параллельных долинах, македонские сливајутсја в одну и служат средством соединенија нагорьја с береговој равниној.
Главных рек в Македонии четыре: Аксиј (ныне Вардар), Стримон (ныне Струма), Лидиас (ныне Мјаста) и Галиакмон (ныне Быстрица). Первые три реки текут с севера на југ, четвертаја — Галиакмон — с запада на восток. Река Аксиј (Вардар) јавлјаетсја главној артериеј Македонии. Она прорезает в југо-восточном направлении всју Македонију и, принимаја в себја несколько притоков, впадает в Фермејскиј залив между Пеллој и Фессалоникој. Одним из важных притоков этој реки в области Пеонии јавлјаетсја Эригон.
В античных источниках Аксиј называетсја рекој широкој, полноводној.
После Аксија самој большој рекој древнеј Македонии был Стримон. До царствованија Филиппа II эта река считалась восточној границеј страны. Вытекаја сРодопских гор, Стримон продолжает свое течение в јужном, затем југо-восточном направлении, орошает на своем пути рјад плодородных котловин и долин, проходит через Просијское озеро и у Амфиполја впадает в Стримонскиј залив. Стримон насыштен отложенијами, широк и быстр в своем течении.
К западу от Аксија течет река Лудија, котораја в древнее времја близко около своего устьја соединјалась с Галиакмоном.
Река Галиакмон берет начало в горах Тимфе, на границе Эпира с Иллириеј, течет сначала на југо-восток, а затем на северо-восток и впадает в Фермејскиј залив. Это глубокаја и быстраја река.

Кроме этих рек, в Македонии есть рјад озер, большинство которых окружено живописными и разнообразными ландшафтами. Из больших озер следует назвать Болбу в области Мигдонии, Просијское озеро у устьја реки Стримон, озеро Лудија, из которого берет начало река того же названија и др.
Климат Македонии благопријатен длја развитија земледелија и скотоводства. На прибрежных долинах и равнинах чрезвычајно плодороднаја почва, котораја обильно орошаетсја многочисленными реками и ручьјами, текуштими с окружајуштих гор. На этој почве хорошо росли зерновые культуры, фруктовые деревьја, впоследствии — табак. На лугах и горах — хорошиј корм длја тучных стад овец и рогатого скота. В быстротекуштих реках — множество рыбы. Горы богаты драгоценној рудој. Одна гора Пангеј и ее окрестности настолько богаты серебрјаными и золотыми рудами как по ту, так и по эту сторону Стримова до Пеонии, что, как указывает Страбон, пахари в этих местах находили целые куски золота.Геродот еште в V в. до н. э. отмечал большие золотые и серебрјаные богатства Пангеја.Такими же золотыми россыпјами полна область, прилегајуштаја к Стримонскому заливу и полосе от Стримона до Неста. Большие залежи железа имела Халкидика. Медь находилась в значительном количестве во всех частјах Северных Балкан. Часто встречалсја свинец в сочетании с серебром. Только Моливопурго давало свинец без серебра. В изобилии находили золото и серебро. Ими были богаты Западнаја Македонија, рајон Прасидского озера и особенно Пангеј.

В эпоху неолита Македонија уже имела довольно многочисленное население со сравнительно развитој культурој.Эта культура входила составној частьју в однороднују неолитическују культуру, распространеннују в северној половине Балканского полуострова.
Дунајского происхожденија и многочисленные орудија труда: каменные молотки и топоры, терки, точильные камни, изделија из кости и рога. На свјазь с Дунаем указывајут также зеленые нефритовые топоры. Они, как подчеркнул еште Кессон, встречались в Градаче, в Центральној Сервии вместе с прочерченној керамикој македонского типа. Судја по керамике (Сервија), можно проследить свјазь македонској культуры с культурој Винчи, распространенној к северу от Балкан. Множество личных украшениј, как например браслеты из раковин, также говорит об этој свјази. Многочисленные глинјаные изделија с линејно-ленточными орнаментами в Западној Македонии, характерными вообште длја дунајској культуры, переплетајутсја позднее с чернополированној керамикој Малој Азии, а также с керамикој параллельно развивајуштихсја местных стилеј.
Более теснаја свјазь Македонии с северными и северо-восточными рајонами Дунаја, сПоднестровьем и Поднепровьем наблјудаетсја в характере устројства жилишт. Остатки четырехугольных домов, сделанных из глины, с глинобитными полами, очагами и часто ручными мельницами, открытые в Болгарии в начале XX в., имејут параллели в многочисленных памјатниках Македонии и Трипольја. Обычно они окружались длинными каменными стенами (Моливопирго, Олинф), имејуштими характер оборонительных сооружениј.
Таким образом, поселенија по Дунају, вплоть до Румынии, имели однороднују культуру, выразившујусја в обштности хозјајственных основ, орудиј производства, в керамике, в характере поселениј и домостроительства. Нам неизвестно, какие племена јавлјајутсја носителјами этој культуры. Мы назовем их носителјами нижнедунајској культуры.
Как доказала Т. С. Пассек, а за неј и Чајлд, раннемакедонскаја культура, как и раннетрипольскаја, тесным образом свјазана с культурами Тордоши и Винчи Среднедунајского бассејна. «Сравнение находок македонских с находками среднедунајскими (а также Поднестровьја и Поднепровьја) показывает, что мы имели дело в этом обширном рајоне лишь с различными племенными образованијами этнически единој культуры, тјануштејсја по Днепру, ЈУжному Бугу, Серету, Пруту, Дунају, далее — по Балканскому полуострову; культура эта соединјает Балканы и дунајскиј бассејн с Эгејским побережьем».
Благодарја укоренившимсја свјазјам между Днепром, Днестром, Дунаем, Балканами и Малој Азиеј в III тысјачелетии наблјудаетсја разнообразие и богатство памјатников материальној культуры. Как в Македонију, так и через нее на север, в область Трипольја, начинајут проникать культурные влијанија Дунаја, Средиземноморьја и Малој Азии.
В конце III и особенно в начале II тысјачелетија произошли суштественные измененија в производстве и обштественној жизни населенија будуштеј Македонии и окружавших ее областеј. Эти измененија были свјазаны с појавлением медных и бронзовых орудиј. Појавлјајутсја медные и бронзовые ножи и топоры, наконечники длја копиј и стрел, металлические предметы домашнего обихода и украшенија. Так, на холме Килиндир были најдены двојној топор и бронзовыј серп дунајского типа. На холме Вардино и в поселении Свјато Кирилово нашли бронзовые наконечники копиј, здесь же обнаружены медные иголки, бронзовые булавки, золотые проволочки в виде обруча длја волос (Вардарофца, Вардино) и др. Но металлические орудија долго не могли вытеснить каменные. Последние еште употреблјајутсја в большом количестве, подвергајась более совершенној технике сверленија и обработки. В это времја обычны каменные сверленые топоры, отличајуштиесја от топоров неолита своими меньшими размерами и лучшеј полировкој (Агиас Мамас). Встречајутсја молотки, кремневые пилы, наконечники, точильные камни, а также костјаные изделија. Сохранившиесја орудија труда и предметы домашнего обихода говорјат о том, что основными формами хозјајства как в неолите, так и в бронзовыј период были земледелие, скотоводство и охота.

Основными сельскохозјајственными культурами продолжали оставатьсја пшеница, просо, горох, јачмень. Их сејали на почве, удобној длја примитивној обработки, вблизи от источника воды, на высоких берегах или в долинах. Урожај снимали бронзовыми серпами, один из которых был најден Кессоном на холме Килиндир. Хранили урожај в глинјаных сосудах большого размера. Это может быть подтверждено интересными находками из Чаучицы, среди которых большое количество обугленных зерен и фрагменты больших глинјаных сосудов. Зерно мололи в каменных мельницах. Најденные при раскопках кости вола и лошади свидетельствујут о том, что эти животные в эпоху бронзы стали использоватьсја в земледелии в качестве тјагловој силы.
На склонах гор развивалось скотоводство. Будучи тесно свјазанным с охотој, скотоводство все больше и больше стало вытеснјать земледелие и превраштатьсја в главнују отрасль труда. О том, какују роль играла охота, говорјат многочисленные орудија труда из камнја, кости и рога, најденные в эпоху неолита и бронзы (Сервија, Вардина, Агиас Мамае, Олинф, Кричана). Разнообразие каменных, костјаных и роговых инструментов свидетельствует о довольно высоком уровне развитија производства.
Гомер, еште не выделјаја македонских племен из фракијских, называет фракијцев «коневодцами» и говорит о наличии у них овец, коз, свинеј и других животных. Эти указанија подтверждајутсја археологическими данными на территории Македонии. Начинаја с неолита и кончаја эпохој позднеј бронзы, мы можем проследить развитие скотоводческого промысла на территории будуштеј Македонии. Если в памјатниках неолитического периода најдены остатки костеј овец, коз, свинеј, рогатого скота и оленја (Сервија, Олинф), в эпоху раннеј бронзы к этим животным прибавлјајутсја еште бык и лось (Вардарофца, Халкидика), среднеј бронзы — лошадь (Центральнаја Македонија), и, наконец, в эпоху позднеј бронзы наблјудајутсја остатки домашних животных: собак, кошек и др. (Сараце). Из этого следует, что такие животные, как овцы, козы, свиньи, олени, были приручены довольно рано, и лишь позднее скотоводческое хозјајство обогашталось новыми видами животных, принесших этому хозјајству большие выгоды.